Tiêu hóa là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và vai trò của quá trình tiêu hóa

Tiêu hóa là quá trình sinh học giúp phân giải thức ăn thành các phân tử nhỏ để cơ thể có thể hấp thu và sử dụng trong các quá trình sống. Đây là một phần cốt lõi trong chuyển hóa năng lượng và duy trì chức năng sinh học của con người cũng như động vật.

Quá trình tiêu hóa đảm bảo cung cấp đủ glucose, acid amin, acid béo, vitamin và khoáng chất để tế bào hoạt động. Mọi rối loạn trong hệ tiêu hóa đều có thể ảnh hưởng đến sức khỏe toàn thân, bao gồm hệ miễn dịch, nội tiết và thần kinh trung ương.

Các giai đoạn của tiêu hóa

Tiêu hóa được chia làm nhiều giai đoạn tương ứng với vị trí trong hệ tiêu hóa. Mỗi giai đoạn thực hiện những chức năng riêng biệt để xử lý cơ học và hóa học thức ăn:

• Tiêu hóa cơ học: diễn ra từ miệng đến dạ dày, bao gồm nhai, nghiền và co bóp để tăng diện tích tiếp xúc cho enzym.
• Tiêu hóa hóa học: enzym tiêu hóa phá vỡ liên kết phân tử, phân giải thức ăn thành các chất nhỏ hơn có thể hấp thụ.
• Hấp thu: các chất dinh dưỡng sau tiêu hóa được vận chuyển qua thành ruột non vào máu và bạch huyết.
• Bài tiết: chất cặn và phần không tiêu hóa được đào thải qua ruột già, tạo thành phân.

Quá trình tiêu hóa diễn ra liên tục và được điều hòa bởi các hormone như gastrin, cholecystokinin (CCK), và secretin.

Thành phần và cấu trúc của hệ tiêu hóa người

Hệ tiêu hóa người bao gồm ống tiêu hóa chính kéo dài từ miệng đến hậu môn và các tuyến tiêu hóa phụ trợ. Mỗi cơ quan đảm nhiệm một chức năng chuyên biệt để đảm bảo hiệu quả trong việc tiêu hóa và hấp thu thức ăn.

Thành phần	Chức năng chính
Miệng	Tiêu hóa cơ học bằng nhai, tiết amylase để tiêu hóa tinh bột
Thực quản	Vận chuyển thức ăn xuống dạ dày qua nhu động
Dạ dày	Tiết acid HCl và pepsin để phân giải protein
Ruột non	Tiêu hóa hoàn toàn và hấp thu chất dinh dưỡng
Ruột già	Hấp thu nước, tổng hợp vitamin bởi vi khuẩn
Gan, tụy, túi mật	Tiết mật, enzym và điều hòa chuyển hóa

Ruột non được chia thành ba phần: tá tràng (nơi enzym hoạt động mạnh nhất), hỗng tràng và hồi tràng (chủ yếu hấp thu chất dinh dưỡng). Ruột già xử lý phần còn lại của thức ăn không tiêu hóa được và hình thành phân.

Cơ chế tiêu hóa enzyme và phân tử

Enzym tiêu hóa là các protein xúc tác sinh học phân giải đại phân tử thành tiểu phân tử. Chúng có tính đặc hiệu cơ chất cao, hoạt động tối ưu trong điều kiện pH và nhiệt độ phù hợp với từng đoạn của ống tiêu hóa.

Ví dụ:

• Amylase: phân giải tinh bột thành maltose, hoạt động ở miệng và ruột non.
• Pepsin: phân giải protein thành chuỗi peptid, hoạt động trong môi trường acid của dạ dày.
• Lipase: phân giải lipid thành acid béo và glycerol, hoạt động mạnh khi có mặt của muối mật.

Một phản ứng thủy phân điển hình cho carbohydrate:

$(C_6H_{10}O_5)_n + nH_2O \\xrightarrow{amylase} nC_6H_{12}O_6$

Các enzym này được tiết ra từ nhiều tuyến: tuyến nước bọt, tế bào thành dạ dày, tuyến Brunner ở tá tràng, tụy và niêm mạc ruột non. Enzym làm tăng tốc độ phản ứng tiêu hóa lên hàng triệu lần so với phản ứng không xúc tác.

Quá trình hấp thu chất dinh dưỡng

Sau khi được phân giải thành các phân tử nhỏ như glucose, acid amin, acid béo và vitamin, các chất dinh dưỡng này được hấp thu chủ yếu tại ruột non thông qua các cơ chế vận chuyển khác nhau.

Các cơ chế hấp thu bao gồm:

• Khuếch tán thụ động: chất dinh dưỡng di chuyển từ nơi có nồng độ cao đến nơi thấp mà không cần năng lượng.
• Vận chuyển chủ động: sử dụng ATP để đưa phân tử ngược chiều gradient nồng độ, đặc biệt quan trọng với glucose và acid amin.
• Nhờ chất mang: chất dinh dưỡng gắn vào protein vận chuyển trên màng tế bào biểu mô.

Glucose và acid amin được hấp thu vào máu qua tĩnh mạch mạc treo ruột và đi tới gan qua tĩnh mạch cửa. Các acid béo và vitamin tan trong dầu (A, D, E, K) được hấp thu qua hệ bạch huyết, đi vào tuần hoàn sau khi qua ống ngực.

Vai trò của hệ vi sinh vật đường ruột

Ruột già chứa hệ vi sinh vật đường ruột (gut microbiota) gồm hơn 1000 loài vi khuẩn với mật độ lên đến 10¹⁴ tế bào. Các vi khuẩn này tham gia vào:

• Tiêu hóa chất xơ khó phân hủy ở ruột non (ví dụ: cellulose, inulin)
• Sản xuất vitamin nhóm B và vitamin K
• Điều hòa hệ miễn dịch và chống viêm
• Bảo vệ niêm mạc ruột khỏi vi sinh vật gây bệnh

Sự mất cân bằng hệ vi sinh (dysbiosis) có liên quan đến các bệnh như viêm ruột mạn tính, béo phì, tiểu đường type 2 và thậm chí các rối loạn thần kinh như Parkinson và trầm cảm.

Rối loạn và bệnh lý liên quan đến tiêu hóa

Nhiều bệnh lý ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng tiêu hóa và hấp thu. Các rối loạn phổ biến bao gồm:

1. Trào ngược dạ dày – thực quản (GERD): do van thực quản dưới yếu, gây trào acid lên thực quản.
2. Viêm loét dạ dày – tá tràng: do vi khuẩn Helicobacter pylori hoặc lạm dụng NSAIDs.
3. Hội chứng ruột kích thích (IBS): rối loạn chức năng ruột mà không có tổn thương cấu trúc rõ ràng.
4. Bệnh Crohn và viêm loét đại tràng: là hai thể của viêm ruột mạn tính, ảnh hưởng đến khả năng hấp thu.
5. Celiac: bệnh tự miễn gây phá hủy niêm mạc ruột khi hấp thu gluten.

Chẩn đoán thường yêu cầu nội soi, xét nghiệm phân, siêu âm ổ bụng và xét nghiệm huyết thanh học. Điều trị bao gồm thay đổi lối sống, chế độ ăn, thuốc ức chế acid hoặc kháng viêm, và đôi khi là phẫu thuật.

Tiêu hóa ở các loài động vật khác

Hệ tiêu hóa được tiến hóa phù hợp với từng loài dựa trên chế độ ăn. Một số ví dụ điển hình:

• Động vật nhai lại (bò, cừu): có dạ dày 4 ngăn (rumen, reticulum, omasum, abomasum) để tiêu hóa cellulose nhờ vi sinh vật cộng sinh.
• Động vật ăn thịt (mèo, chó): dạ dày đơn giản nhưng giàu enzym protease và acid mạnh.
• Gia cầm: có diều để chứa thức ăn, mề để nghiền cơ học và ruột tương đối ngắn.
• Côn trùng: như ong có túi mật phình to để dự trữ mật hoa và enzym riêng biệt.

Hệ tiêu hóa là một ví dụ điển hình của sự thích nghi sinh học theo chế độ ăn và môi trường sống.

Tiêu hóa và mối liên hệ với các hệ cơ quan khác

Hệ tiêu hóa không hoạt động độc lập mà tương tác chặt chẽ với nhiều hệ thống cơ thể:

• Hệ thần kinh ruột (ENS): còn gọi là "bộ não thứ hai", điều phối nhu động ruột và phản xạ tiêu hóa.
• Hệ nội tiết: các hormone như gastrin, secretin, GIP, motilin điều hòa tiết dịch và co bóp.
• Hệ miễn dịch ruột (GALT): chiếm hơn 70% tế bào miễn dịch cơ thể, đóng vai trò quan trọng trong miễn dịch niêm mạc.

Trục não – ruột (gut-brain axis) ngày càng được nghiên cứu sâu, cho thấy sự ảnh hưởng hai chiều giữa cảm xúc và chức năng tiêu hóa, liên quan đến serotonin và vi khuẩn đường ruột.

Tài liệu tham khảo

1. NIH – National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. https://www.niddk.nih.gov/...
2. Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology. https://www.nature.com/nrgastro/
3. ScienceDirect – Digestive Physiology. https://www.sciencedirect.com/topics/...
4. Cleveland Clinic – Digestive System. https://my.clevelandclinic.org/...
5. Harvard Health – Gut Health. https://www.health.harvard.edu/...